Unutulan Bir Tarih Zerinâk (Zernek)

YYÜ İktisat Yüksek Lisans Bölümü mezunu Abbasi, Zernek ile ilgili merak edilenleri tüm detayı ile gazetemize anlattı. Gürpınar'a uzaklığı ise 20 kilometre olan Zernek'in, doğudan Güzelsu ve Başkale, batıda Gevaş, kuzeyden Özalp ve Saray ilçeleriyle çevrili olduğunu anlatan Abbasi, "Farsça bir kelime olan Zer-Altın ve Arapça bir kelime olan Hâk-Toprak kelimelerinin bileşiminden oluşan kelime Zer-i hâk ( Altın toprak) bozularak, Zer-i nâk ya da Zernek olmuştur" dedi.

-Haluk bey Zernek tarihi hakkında bilgi alabilir miyiz?

- Van Gölü Havzası'nda hüküm süren beyliklerden en önemlisi ve en uzun ömürlüsü Hakkâri beyleri denilen İrisan Beyleri'dir. Abbâsî hanedanı mensubu olan bu beyler Hakkâri vilâyetinin merkezi olan Çölemerik kasabasını merkez seçerek, uzun zaman beyliği buradan idare etmişlerdir. Osmanlı Sultanı Kanunî Sultan Süleyman Hân'la aynı dönemde yaşamış olan İbrahim Hân Bey, beylik merkezini bugün Van ilimizin bir ilçesi olan Vestan (Gevaş)'a nakleyledi. Muhaliflerini siyaset kılıcı ile terbiye ve tecziye ederdi. Payitahtını Gevaş'tan Çölemerik kasabasına nakil etti. Aynı sene içerisinde babasının kalesini tamamladı. Her ilimde kemâl sahibi, iyilikte emsalsiz bir zat olup, "sahib-i sikke" olarak meşhur oldu. İbrahim Hân Bey, Gevaş'ta vefat edip, kabri eski Vestan kalesinin kalıntılarının bulunduğu Hertek tepesinde bulunmaktadır. Gazi Hüseyin Bey'in oğlu Beşaret Bey , Zernek'e ilk yerleşendir. Van- Hakkâri karayolu üzerinde, Van'dan 40 kilometre uzaklıkta bulunan yerleşim birimi, Çavuş tepe (Bul dağ) ve Güzel su (Hoşap) arasındadır. Zernek'in bağlı olduğu ilçe Gürpınar'a uzaklığı ise 20 kilometredir. Zernek ( Hamur kesen) doğudan Güzelsu ve Başkale, batıda Gevaş, kuzeyden Özalp ve Saray ilçeleriyle çevrilidir. Köy Hoşap Ovası ile Gürpınar Ovası'nın birleştiği Zernek Boğazı'nda kurulmuştur. Farsça bir kelime olan Zer- Altın ve Arapça bir kelime olan Hâk- Toprak kelimelerinin bileşiminden oluşan kelime Zer-i hâk ( Altın toprak) bozularak, Zer-i nâk ya da Zernek olmuştur. Köyün Zernek olan eski adı 1954 yılında Hamurkesen olarak değiştirilmiş, yöre, bugün gelişmesini sağlayamayan bir köy olarak kalmıştır. Zernek'in kurulmasını sağlayan Beşaret Bey riayeti altında bulunan 1600 hane olan Hanî aşiretiyle beraber buraya yerleşerek Zernek Kalesi'ni inşa etmiştir. Beşaret Bey ilme çok kıymet veren bir şahı olarak, kale ile aynı zamanda Zernek Medresesi'ni de inşa etmiştir. Zernek'in ilk camisi olan Zernek Medresesi, bölgenin ilim ve irşâd merkezi olmasını sağlamıştır. Beşaret Bey vasiyetinde, vefatından sonra kaleye değil medreseye defnedilmeyi istemiştir. Kabri, vasiyet ettiği şekilde medrese duvarının kıble tarafında yıkıntılar arasında bulunmaktadır.Ve böylesi tarihi değer taşıyan önemli kalıntılar, biran önce restore edilmeyi bekliyor yetkililerden,yoksa kendi tarihi değerlerimizi sizce kendi ellerimizle yok etmiş olmuyor muyuz?

-Haluk bey Tarihi değerler taşıyan yapıtlarla ilgili bilgi alabilir miyiz?

-Beşaret Bey'in yaptırdığı Zernek Kalesi; Sadece yöneticilerin oturabileceği bir iç kale durumundadır. Köşk, harem, mutfak ve hamamdan oluşan kale, doğu-batı doğrultusunda uzanmaktadır. Kalenin doğusunda ki köşk, Zernek Beyi'nin ikameti için ayrılmıştır. Arazinin şekline uydurulduğundan tam simetrik değildir. Tamamı moloz taşlardan yapılmış köşk, dört katlıdır. Ancak önemli bir kısmı yıkılmıştır. Köşkün kuzey cephesinde her kata üçer pencere, üst katta ise iki büyük pencere daha mevcuttur. Köşke kuzey cepheden girilir. Kapı dıştan dikdörtgen içten kemerlidir. Kapıdan sonra diğer katlara çıkılan ahşap merdivenler bulunmaktadır. Zemin kat dört odadan oluşmaktadır. Birinci kat zemin katla aynı özelliklere sahiptir. Zemin kata bir merdivenle çıkılır. Köşkün ikinci ve üçüncü katları diğerlerine nazaran daha çok tahrip olmuştur. Harem kısmı kalenin batısında mutfağın arkasında yer alır. Kale içinde köşkün kuzeyinde yer alan hamamda günümüze yalnız güney cephesinde yer alan kemerli bir kapı kalmıştır. Yapı büyük oranda tahrip olmuştur. Ve biran önce yıkılmaya yüz tutulmuş tarihi değerlerimizi yeniden restore edip gün yüzüne çıkarmamız gerekiyor. Beşaret Bey'den sonra yerine oğlu İbrahim Bey geçmiştir. İbrahim Bey, babasının sağlığında bölgenin idaresinde aktif rol almıştır. Beşaret Bey son dönemlerinde medrese ile daha çok meşgul olurken, Zernek Kalesi'nin idaresi ve bölgenin yönetimini İbrahim Bey sürdürmüştür. İbrahim Bey döneminde Zernek askeri güç bakımından bölgenin önemli bir üssü olmuştur. Zernek'te metfundur. İbrahim Bey'in vefatında yerine oğlu Yar Alihan Bey Zernek beyi olmuştur. Tevazu sahibi ve yardımseverlik hususunda emsal bir zattı. Halkın dertlerine koşup sürekli yardımlarda bulunduğu için Alihan olan ismine ilaveten "Yar" lakabı verilmişti. Kabri Zernek'tedir. Yar Alihan Bey'den sonra yerine oğlu Eyübhan Bey gelmiştir. Devrinde Zernek Bey'inin hükm ettiği sınırlar çok genişlemiştir. Mezarı Zernek'tedir. Eyübhan Bey'den sonra yerine oğlu Gazi Bayezid Hân Bey geçmiştir. Döneminde Zernek Beyliği hem maddî hem manevî hususta en parlak dönemini yaşamıştır. Beylik sınırları bu dönemde en geniş seviyesine ulaşmıştır. Gazi Bayezid Han'a Gazi lakabı Sultan Murat zamanında Bağdat seferinden dolayı verilmiştir. Onun döneminde Hoşâb Kalesi yönetimi sınırları dışında kalan bütün bölgeye Zernek Beyliği hüküm etmiştir. Gazi Bayezid Hân'ın derin bir ilme sahip olduğu ve veli bir zat olduğundan dolayı halk tarafından kendisine sultan lakabı verilmiştir. 1702'de vefat etmiştir. Zernek'te metfundur. Gazi Bayezid Hân Bey'in eşi Hanımzâde Hanım, kadın evliyalardandır. Zamanında çok keramet gösterdiği nakledilir. Sadece Zernek Beyliği sınırları içinde değil Van halkının neredeyse ekserisi tarafından bilinen, çok hürmet gösterilen, sevgi ve saygı duyulan bir hanımdır. Kale içerisinde kendisine ait odası ve dershanesi bulunmaktadır. Kabri Zernek kabristanında eşi Bayezid Hân ve oğlu 2. Bayezid arasında bulunmaktadır. Tek parça taş lahitle kaplıdır. H.1124/ M.1712 tarihli mezar ile Bayezid Bey'in mezarı tarihî önem ve özellikler taşıdıklarından dolayı önem taşımaktadır. Zernek tarihî mezarlığında bulunan kabir, mezarlığın orta kısmındadır. Mezar, sanduka ile iki uçlardaki şah idelerden oluşmaktadır. Şahideli sanduka tipi mezarlar gurubuna giren mezarın, ayakucu taşı kayıptır. Sandukası sade tutulan baş taraftaki şahidesinin iç yüzünde kitabe, yan tarafında kılıç resmi bulunmaktadır. Dış yüzü sade tutulan şah idenin iç yüzündeki dört satırlık ve satırları çerçeve içine alınmış Farsça kitabenin sadece ilk iki satırı okunabilmektedir. Zernek mezarlığındaki bazı mezarlarda da sanat değeri kıymetli motifler ve şekiller bulunmaktadır. Bu kıymete haiz eserlerin bir an önce korunmaya alınması gerekmektedir. Gazi Bayezid Hân'dan sonra yerine oğlu Bayezid geçmiştir. II. Bayezid ya da Küçük Bayezid diye anılmaktadır. Manevî yönden çok saygı duyulan bir zattı. Beylik yönetiminden ziyade ilim ve tasavvufla meşgul olmuştur. Beylik yönetimini biraderi Seyyid Muhammed yokken üstlenmiştir.

-Zernek beylerinin bırakmış olduğu eserler hangileridir?

-Zernek Beyleri içinde eserleriyle en ünlü olanı ise Seyyid Muhammed Bey'dir. Gazi Bayezid Hân'ın oğlu olan Seyyid Muhammed Bey döneminde Zernek Beyleri iki nadide esere sahip olmuştur. Bunlardan ilki Zernek Cami'dir. Cami kitabesine göre H.1112/M.1701 yılında Seyyid Muhammed Bey tarafından yaptırılmıştır. Kare planla ve tek kubbeli harimden oluşan bina yapımında düzgün kesme taş kullanılmıştır. Birinci Dünya Savaşındaki Rus işgali sırasında Ermeniler tarafından tahrip edilen, kubbesi yıkılan ve uzun süre bu şekilde kaldıktan sonra Zernek köylüleri tarafından elden geçirilip ibadete açılmıştır. 1991-1994 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmış ve kubbe yeniden yapılmıştır. Üç yönden payanda duvarları ile desteklenerek düzleştirilmiş bir zemin üstüne oturtulan cami büyük bir kaya kütlesinin üzerine inşa edilmiştir. Dıştan 12 x12 büyüklüğündedir. 1. 3 m. Kalınlığındaki beden duvarları altta beyaz, üstte kahverengi taşlardan örülmüştür. Harim, sekiz sekiz köşeli bir kasnak üzerine oturan 8m. Çapındaki kubbeyle örtülmüştür. Kubbe kasnağında aydınlatma için dört pencere bulunmaktadır. Köy içinde bulunan cami, kalenin doğusunda yer almaktadır. Etrafında Zernek beyleri torunlarının evleri bulunan caminin doğusunda Zernek Deresi bulunmaktadır.Bunun yanında Seyyid Muhammed Bey'in Zernek Beyliği'ne kazandırdığı eserler arasında Zernek köprüsü bulunmaktadır. 1960-70 lere kadar ulaşan köprü koruma altına alınmayıp yıkılınca yerine yenisi yapılmıştır. 1117-1705 tarihli köprüye ait kitabe aile mensuplarınca saklanmaktadır. Seyyid Muhammed Bey'in Amasya şehrinde Zernek Camii'ne benzer bir cami yaptırdığı ve kabrinin de orada olduğu rivayet edilmekte ise de kesin bir malumat yoktur. Paşa Bey'den sonra oğullarından İslâm Bey, beyliğin başına geçmiş; ondan sonra Hasan Bey (bin Halil Bey bin Tatarhan bey) ve Têli bey (bin İslam bin Paşa bey) , sonra da Çerkez Bey Zernek'teki son bey olarak nakledilmektedir. Fakat beyliğin Paşa bey'le nihayetlendiğini söylemek mümkündür. Zernek Beyleri döneminden kalan Zernek Hanı'ndan bahsedilse de bugün herhangi bir kalıntı kalmamıştır. 1982'de yapımına başlanan Zernek Barajı göl sahası içinde kalan Zernek Hanı, yıkılmadan önce Van Bölge Müzesi elemanları tarafından 20.4.1982'de incelenmiş ve han'ın 17. yüzyılda yaptırıldığı belirtilmiştir. Daha sonra taşları numaralandırılarak sökülen han'ın yapıldığı devir hakkında bilgi vermediği ve herhangi bir tarihî özellik göstermediği gerekçesiyle yeniden monte edilmesine gerek olmadığı kanaatine varılmıştır.

-Haluk bey son olarak söylemek istediğiniz bir şeyler var mı?

- Şunu da ifade etmeliyim ki Van'ın hemen yanı başındaki bu tarihî hazinemize sahip çıkmalı, onu koruma altına almalıyız. Yok olup giden kervansaray ve köprüden sonra kale, medrese ve mezarlığı kurtarmalı, bu değerli eserlerimizi kültür mirasımıza kazandırmalıyız. Zernek köyü eskiden olduğu gibi Zer-i hâk- Altın toprak olması temennisiyle.

Röportaj: Emre An/ Uğur Abbasigil (Van Bölge Gazetesi)