1915 Olaylarına İlişkin Ermeni İddiaları

İsrail'deki Türkiyeliler Birliği Başkanı Zali de Toledo, Türk-Ermeni ihtilaflarının çözümünün devlet meclislerinde alınan kararlardan ziyade tarihçilere bırakılması gerektiğini belirtti.

Toledo, 1915 olaylarına ilişkin "dünya kamuoyuna açık mektup" başlığıyla yayımladığı açıklamasında, "Bizler, 20. yüzyılın ölüm makinesi tabir edilebilen, sistematik ırkçılığa dayanan Nazi Almanyası'nın kurbanı bir ulusun parçası Türkiye kökenli Yahudiler olarak, bu tarihsel ihtilafta doğru terimlerin kullanılmasından yanayız. Tarihte vuku bulmuş tek soykırım olan Yahudi soykırımının aziz hatırasının başka kelimeler kullanılarak tasvir edilmesi gereken diğer tarihsel trajedilerden ayrı tutulması gerektiğini düşünmekteyiz. Ayrıca Türk-Ermeni ihtilaflarının çözümünün devlet meclislerinde alınan kararlardan ziyade tarihçilere bırakılması gerektiği görüşündeyiz" ifadelerini kullandı.

1. Dünya Savaşı'nın (1914-1918) üzerinden 100 yıl geçmesine rağmen savaşın etkilerinin günümüz siyasetini ve devletler arası ilişkileri etkilemeye devam ettiği vurgulanan açıklamada, "Kuşkusuz bu etkinin en çarpıcı örneği, 1915 yılında Çarlık Rusyası güdümünde hareket eden, ulusalcılık hareketlerinden etkilenen Ermeni çeteleri ile Orta Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerine egemen olan Osmanlı İmparatorluğu arasında yaşanmış çatışmadır" denildi.

Toledo, açıklamasında şunları kaydetti:

"Bu konuda pozitif ilerleme sağlanması için Osmanlı İmparatorluğu'nun mirasçısı olma özelliğine sahip Türkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Devleti'nin arşivlerini karşılıklı açması ve oluşturulacak ortak komisyon ile insanlık vicdanının tamamını tatmin edecek bir uzlaşıya varılması için tüm dünyaya çağrıda bulunuyoruz. Zaman, tek taraflı deklarasyonların, 'ben yaptım oldu-bitti'lerin değil, karşılıklı diyaloğun zamanıdır."

1915'te ne oldu ?

Osmanlı Devleti'nin 1914'te başlayan 1. Dünya Savaşı'na Rusya ile farklı saflarda katılmasını fırsat bilen Ermeni milliyetçileri, bağımsız Ermenistan devletini kurmak gayesiyle Rus güçleriyle işbirliği yaptılar.

Rus ordusu, Doğu Anadolu'yu işgal ettiğinde gönüllü Osmanlı ve Rus Ermenilerinden büyük destek gördü. Osmanlı ordusunda görev yapan bazı Ermeniler de Rus ordusuna katıldı. Ermenilerin oluşturduğu birlikler ordunun lojistik kanallarını tahrip ederek Osmanlı ordularının ilerlemesini yavaşlatırken, Ermeni çeteleri de işgal ettikleri yerlerde sivillere yönelik katliam ve zulümlere girişti.

Osmanlı Hükümeti, bu gelişmelerin önüne geçmek için Ermeni temsilcileri ve kanaat önderlerini ikna etmeye çalıştı ancak başarılı olamadı. Ermeni komitalarının saldırılarının artması üzerine hükümet, 24 Nisan 1915'te Ermeni devrimci komitelerin kapatılmasına, bazı Ermeni ileri gelenlerin tutuklanmalarına ve sürgün edilmelerine karar verdi. Daha sonra her yıl "Ermeni soykırımını" anmak amacıyla düzenlenen etkinlikler için bu tarih seçilecekti.

Tedbirlere rağmen saldırıların sürmesi nedeniyle 27 Mayıs 1915'te Ermeni nüfusunun savaş bölgesinde olanları ve Rus işgal ordusuyla işbirliği yapanlarının göç ettirilmesi kararı alındı.

Osmanlı Hükümeti, göç edenlerin insani ihtiyaçları için planlamalar yaptıysa da savaş koşulları, iç çatışmalar, intikam peşindeki yerel gruplar, eşkıyalık, açlık ve salgın hastalıklar nedeniyle göçler sırasında çok sayıda Ermeni hayatını kaybetti.

Tarihi belgeler, hükümetin, söz konusu trajik olayların yaşanmasını amaçlamadığı gibi göç eden Ermenilere karşı işlenen suçları cezalandırıldığını açıkça ortaya koymakta. Nitekim, henüz savaş son bulmamışken yaşanan insani trajedi sırasında olaylara karışarak suçlu bulunanlar yargılanarak idam edildi.

-Adil hafıza ve empati ihtiyacı

Ermenistan ve Ermeni diasporasının genel beklentisi, Türkiye'nin 1915 tehciri sırasında yaşananları soykırım olarak tanıması ve tazminat ödemesi.

"Soykırım" kavramı, 1948 Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi'nde ulusal, ırksal, etnik veya dinsel bir grubu kısmen veya tamamen yok etme eylemi olarak tanımlanıyor.

Söz konusu olayların soykırım olarak tanımlanamayacağına dikkati çeken Türkiye, 1915 olaylarını her iki taraf açısından da bir "trajedi" olarak niteliyor. Türkiye, konunun siyasi çatışmalardan uzak, tarihe tek taraflı bakmadan, tarafların birbirlerinin neler yaşadığını anlama ve birbirlerinin hafızalarına saygı duyma şeklinde özetlenen "adil bir hafıza" perspektifinden çözülmesi gerektiğini vurguluyor.

Türkiye, tarafların arşivlerinin yanı sıra üçüncü ülkelerdeki arşivlerde de 1915 olayları konusunda araştırma yapılmasını, Türk ve Ermeni tarihçilerle diğer uluslararası uzmanlardan oluşan bir ortak tarih komisyonu kurulmasını teklif ediyor.

- Erivan ilişkileri normalleştirme fırsatını değerlendiremedi

İki ülke ilişkilerinin normalleştirilmesi için en önemli gelişme Ekim 2009'da yaşandı. Taraftlar, İsviçre'nin Zürih kentinde diplomatik ilişkilerin yeniden tesisi ve ikili ilişkilerin geliştirilmesine yönelik iki ayrı protokol imzaladı.

Protokollerde karşılıklı güven tesisi ve mevcut sorunların çözülebilmesi için tarihsel kaynak ve arşivlerin tarafsız, bilimsel incelenmesi konusuna yer verilirken, sınırların da karşılıklı olarak tanınması ve ortak sınırların açılması öngörülüyordu.

Türk hükümeti protokolü onaylanmak üzere doğrudan TBMM'ye gönderdi. Ermenistan hükümeti ise metinleri Anayasa Mahkemesi'nin incelemesine sundu. Mahkeme, protokollerin Anayasa'nın lafzına ve ruhuna uymadığına hükmetti.

Ermenistan Hükümeti protokollerin onay sürecini dondurduğunu Ocak 2010'da açıkladı. Bundan 5 yıl sonra da, Ermeni hükümeti tarafından geçen Şubat ayında geri çekildi.