Güney Afrika'nın enerji krizi ve Türkiye

Gözde Söğütlü, Türkiye- Afrika ilişkilerinin yükselişe geçtiği bir dönemde Güney Afrika enerji krizini ve Türk şirketi Karpowership'in krizin önlenmesinde oynayabileceği kritik rolü AA Analiz için 3 soruda kaleme aldı.

Enerji krizini tetikleyen faktörler neler?Afrika kıtasının önde gelen ekonomik güç merkezlerinden Güney Afrika, ev ve işyerlerinin 12 saate varan kesintilere maruz kaldığı enerji kriziyle mücadele ediyor. 2022 yılında 205 gün boyunca toplam 3 bin 775 saat elektrik kesintisi yaşanmasına neden olan enerji krizi "mükemmel fırtına" olarak isimlendiriliyor.

Enerji krizinin yaşanmasının arkasında; yaşlanan ve yeterli bakımı yapılamayan kömürlü termik santral filosu, Koeberg nükleer santralinin iyileştirilmesindeki gecikmeler ve yeni inşa edilen Medupi ve Kusile kömürlü termik santrallerindeki arızalar gibi faktörler öne çıkıyor. Bununla birlikte Güney Afrika ulusal elektrik firması Eskom'un içinde bulunduğu enerji krizinin derin kökleri bulunuyor.

Ülkenin elektrik ihtiyacının yaklaşık yüzde 90'ının tedarikçisi konumundaki kamu iktisadi teşebbüsü Eskom'un yaşadığı kriz aslında yüzyıllar süren sömürgecilik, mülksüzleştirme ve maden çıkarma faaliyetlerinin ekonomik, sosyal ve siyasi etkilerinden derinden zarar görmüş bir topluma, apartheid sonrası reformların yeterince hitap edememesinden kaynaklanan daha derin yapısal bir ekonomik krizin parçası. Başka bir ifadeyle Güney Afrika'da enerji sektöründe yaşanan son gelişmeler, ülkenin içinde bulunduğu siyasi ve ekonomik krizin simgesi niteliğinde. Eskom, 2017-2018 mali yılında 20 milyar Güney Afrika randının (1,3 milyar dolar) üzerinde bir zarar bildirirken, düzensiz harcamalarda milyonlarca dolar kaybetti.

Eskom, elektrik üretim tesisleri çoğu zaman talebi karşılamak için yeterli elektrik üretemediği için yük atma kesintileri uyguluyor. Yük atma ilk olarak 2007 yılında Eskom tarafından acil durum önlemi olarak uygulamaya kondu. Şebekenin belirli bölümlerine elektrik tedarikinde düzenli kesintiler planlayarak, kamu hizmeti üretim tesislerine aşırı yük binmesi önlenmeye çalışılıyor. Yük atma aşamalı bir yaklaşımdır. Her aşama, şebekeye verilen gücün 1000 megavat azaltılmasına eşittir. Aşama ne kadar yüksekse elektrik kesintileri o kadar uzun ve sık olur.

Eskom, elektriğinin neredeyse tamamını Güney Afrika'da bol miktarda bulunan kömürden üretiyor. Ülke yenilenebilir enerjiye geçmeye çalışırken hükümetin Eskom'un yeni elektrik santralleri inşa etmesine izin vermemesi, artan taleple başa çıkmak zorunda kalan mevcut santralleri yıprattı. Bu nedenle yük atma, elektrik talebini yönetmek ve elektrik şebekesinin tamamen çökmesini önlemek için kasıtlı ve geçici elektrik kesintileri uygulanıyor. Aralıksız devam eden elektrik kesintileri ülkenin büyümesini ciddi şekilde etkiliyor ve resesyon riskini artırıyor. Yük atmayla ilişkili ekonomik maliyetlerin 2007'den bu yana gayrisafi yurt içi hasılayı (GSYH) yıllık yüzde 1 ila 1,3 oranında azalttığı tahmin ediliyor.

Yenilenebilir enerji kaynakları etkin çözüm mü? Güney Afrika'nın enerji üretimine hakim olan kömürün sınırlı ve çıkarılması maliyetli bir kaynak olduğu düşünüldüğünde enerji krizinin kısa vadede sona ereceğini söylemek mümkün gözükmüyor. Bu noktada Güney Afrika'da bol miktarda bulunan rüzgar ve güneş enerjisi kaynaklarından elde edilecek yenilenebilir enerji kaynakları ülkenin enerji krizinin çözümü noktasında öne çıkıyor. Gerekli altyapı kurulduktan sonra ücretsiz olan güneş panelleri ve rüzgar türbinleri gibi yenilenebilir enerji teknolojilerinin maliyeti oldukça düşük.

Yenilenebilir enerji, uygun maliyetli olmasının yanı sıra, geleneksel enerji üretim biçimlerine göre daha güvenilir. Bunun nedeni, yenilenebilir enerji kaynaklarının bağımsız enerji üreticileri tarafından dağıtılabilmesi ve merkezden uzaklaştırılabilmesi. Bu da enerjinin ihtiyaç duyulan yere daha yakın üretilebileceği anlamına geliyor. Dolayısıyla yenilenebilir enerji kaynakları Güney Afrika'da ülke çapında elektrik kesintilerini ve yük atma olasılığını azaltmaya yardımcı olabilecek.

Yenilenebilir enerji Güney Afrika'nın enerji ihtiyacının karşılanmasında önemli bir potansiyele sahip olsa da güneş ışığı ve rüzgarın kesintili olduğu göz önüne alındığında sürdürülebilirlik noktasında geleneksel enerji üretim biçimlerinin yerini alabileceğini söylemek mümkün değil. Dolayısıyla yenilenebilir enerji ve geleneksel enerji kaynaklarının bir kombinasyonu enerji kriziyle mücadele noktasında etkin bir çözüm olabilir.

7 Şubat 2022 tarihinde ulusa sesleniş konuşmasında yenilenebilir enerjiye açık ve piyasa temelli ekonomiye geçiş vaadinde bulunan Güney Afrika Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Cyril Ramaphosa, krizi ele almak ve Eskom'un performansını iyileştirmek için yoğun çaba sarf ettiklerini belirtti. Güney Afrika hükümeti, enerji sektöründe daha fazla rekabet ve özel sektör katılımını teşvik etmeyi amaçlayan bir dizi politika reformunu da sürdürüyor.

Türkiye ile enerji alanında işbirliği iki ülke ilişkilerini nasıl etkiler?Güney Afrika Ulaştırma Bakanlığı, ülkenin elektrik krizine çözüm bulma çabalarının bir parçası olarak Türk şirketi Karpowership'e Ngqura, Durban ve Saldanha Bay limanlarına 20 yıl süreyle erişim hakkı tanındığını açıkladı.

Karpowership, yüzen gaz gemilerinde enerji üretmeyi ve bunu Güney Afrika'nın elektrik şebekesi üzerinden dağıtmayı hedefliyor. Elektrik krizini hafifletmek için devreye giren şirket, Güney Afrika hükümetinin 2021 yılında elektrik üretmek için 2 bin megavatlık acil durum enerji ihalesinde en büyük paya sahip oldu. Yüzer enerji gemileri işleten Türk şirketi Karpowership, Güney Afrika enerji krizinde Türkiye ve Güney Afrika arasında gelişen diplomatik ve siyasi ilişkileri ivmelendirme potansiyeline sahip.

Türkiye, Güney Afrika'nın en büyük ticaret ve yatırım ortaklarından biri. Güney Afrika ile Türkiye arasındaki ikili ticaret hacmi, 2020 yılının aynı döneminde 982 milyon dolar iken, Ocak-Aralık 2021 döneminde yüzde 42 artarak 1,404 milyar dolara ulaştı. Dolayısıyla enerji krizlerine çözüm üretmekte olan Karpowership gibi Türk şirketleri iki ülke arasındaki ticari ilişkilerde yeni bir dönemi başlatarak ticaret hacminin artmasını da sağlayacaktır.

[Gözde Söğütlü, İstanbul Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümünde doktora öğrencisidir.]

Makalelerdeki fikirler, yazarına aittir ve Anadolu Ajansının editöryal politikasını yansıtmayabilir.