Bir Yok Oluş, 15 Dirilişin 22. Yılı

BAHTİYAR ABDUKERİMOV - Çarlık Rusya'nın devrilmesinin ardından hem kurulması hem de dağılması ile Avrasya kıtasının siyasi haritasında önemli değişikliklere sebep olan, iki kutuplu dünya politikasında kilit ülke konumunda bulunan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)  22 yıl önce bugün tarih sayfasına gömüldü.

1917 yılında temelleri atılan ve 30 Aralık 1922'de Rusya, Belarus, Ukrayna ve Transkafkasya Federal cumhuriyetlerinin birleşmesiyle oluşturulan SSCB, 2. Dünya savaşında galip gelmesinin ardından dünya politikasında önemli bir yere sahip olmaya başladı ve 1947 yılına kadar topraklarını büyütmeye devam etti.

Bünyesinde birleştirdiği 15 cumhuriyetin yanı sıra Doğu Bloku'nda yer alan diğer sosyalist ülkeleri de etkisi altında tutmayı başaran SSCB, 1985'te Mihail Gorbaçav'un göreve gelmesinin ardından büyük değişime uğradı.

Gorbaçov'un "perestroyka", "glastnost" gibi değişim süreçlerinin sonucunda, halkın siyasi aktifliği gözle görünür şekilde arttı, çeşitli dini ve milli unsurlar ön plana çıkmaya başladı. Uzun zamandan beri devam eden fakat görünmeyen ekonomik sıkıntılar krize dönüştü. İlk defa 1989'da ekonomik büyüme yerine ekonomik düşüşün yaşandığı açıklandı. Ülkedeki birçok tüketim mallarında büyük kıtlıklar yaşanırken, millet gıda ürünleri için uzun kuyruklar oluşturdu.

Etnik çatışmalar ve SSCB'de krizin başlaması

Sorunların giderek büyümesi sonucu SSCB çatısı altındaki millet ve uluslar arasında çatışmalar yaşanmaya başladı.

Bunun ilk göstergesi olarak, aralık 1986'da Almatı'da, Kazakistan Komünist Parti liderinin yerine Rus bir yöneticinin getirilmesini protesto edenlerler şidette maruz kaldı. 1988'de başlayan Karabağ olaylarının ardından 1991'de Azerbaycan ile Ermenistan arasında savaşın başlaması da Birliğin dağılmasını hızlandıran olaylar oldu.

Özbekler ile Ahıska Türkleri ve Kırgızlar ile Özbekler arasındaki sorunlar da SSCB'yi çöküşe götüren olaylandan arasında gösterildi.

SSCB'nin birçok bölgesinde devam eden etnik olayların yanı sıra Moskova'da Yeltsin liderliğindeki demokratların nüfuzu artmaya başladı.

Mayıs 1990'da Rusya Sovyet Sosyalist Federatif Cumhuriyeti Yüksek Konseyi Başkanlığına 3 oy fazlasıyla seçilen Boris Yeltsin, 12 Haziran 1990'da Rusya'nın Devlet Egemenliği Deklarasyonunun kabul edilmesini sağladı. Yeltsin, 12 Haziran 1991'de halk oylamasıyla Rusya Devlet Başkanı seçildi.

SSCB'nin dağılmasının işaret fişeği Belovejskaya Puşşa Anlaşması

Belarus'un Belovejskaya Puşşa'da 8 Aralık 1991'de bir araya gelen dönemim Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin, Ukrayna Cumhurbaşkanı Leonid Kravchuk ve Belarus Yüksek Şurası Başkanı Stanislav Şuşkevich, Bağımsız Devletler Topluluğu'nun (BDT) oluşturulmasına ilişkin anlaşmayı imzalayarak Sovyetler Birliği'ne son verdi. Anlaşma, 74 yıl ayakta kalan büyük bir devletin dağılmasına öncülük etti.

Anlaşmada, "SSCB'nin, hem uluslararası hukuk hem de jeopolitik gerçeğin bir unsuru olarak kendi varlığının tamamladığı" kaydedilirken, bunun yanı sıra "bu halkların birbirlerine bağlayan ortak tarih, bu ülkeler arasındaki ikili anlaşmalar, işbirliği ilişkilerini karşılıklı tanıma ve saygıya dayalı olarak geliştirmeyi ve demokratik hukuk devletine doğru ilerleme gayretini gözönünde bulundurarak, tarafların BDT'nin oluşturulduğu" vurgulandı.

20. yüzyılın en önemli olaylarından biri olarak sayılan Sovyetler Birliği'nin dağılmasını sağlayan ve ismini imzalandığı yerin adından alan Belavejskaya Anlaşması, büyük bir devletin yok olmasının ve yeni bir devletler topluluğunu ortaya çıkarmanın yanı sıra dünyadaki jeopolitik durumu ve dengeyi de değiştirdi.

SSCB'nin son devlet başkanı Mihail Gorbaçov, 25 Aralık 1991'de, devlet başkanlığı görevini sona erdiren kararnameyi imzaladı. 26 Aralık'da toplanan SSCB Yüksek Konseyi son toplantısında da, SSCB'nin dağılmasıyla ilgili deklarasyonu kabul etti.

Böylece, 26 Aralık, dünyanın süper güçlerinden biri olarak kabul edilen SSCB'nin dağılmasının ilan edildiği gün olarak tarihe geçti.

Eski SSCB ülkelerinin yeni çatı altında birleştirme çabaları

SSCB'nin dağılmasındaki önemli köşe taşlarından Belavejskaya Anlaşması'yla BDT'nin oluşturulduğu da ilan edildi.

Böylece, Sovyet propagandasının tabiriyle "Güneşin batmadığı" büyük bir coğrafyaya yayılan dev bir imparatorluğun yerine çeşitli millet ve uluslardan oluşan 15 bağımsız ülke dünya sahnesinde yer aldı.

Orta Asya cumhuriyetleri Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan ve Türkmenistan cumhurbaşkanları, yayımladıkları ortak bildiride, tüm BDT ülkelerinin bu örgütün kurucuları olarak kabul edilmesi ve her ülkeye eşitliğin sağlanması durumunda BDT'ye üye olacaklarını bildirdi.

Bunun ardından 21 Aralık 1991'de Almatı'da bir araya gelen eski SSCB ülkeleri Ermenistan, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan cumhurbaşkanları, BDT'ye üye olacaklarını dile getirirken, bu toplantıya katılmayan Baltık ülkeleri Letonya, Litvanya ve Estonya örgütün dışında kalmayı tercih etti.

Topluluğun üyesi Gürcistan, 2008'de Güney Osetya'da yaşanan kanlı olayların ardından örgütten çıktığını açıkladı.

Putin'in hayali Avrasya Ekonomik İşbirliği

Günümüzde, BDT yapısal olarak eski SSCB ülkelerinin önemli bir kısmını bünyesinde birleştirse de bu ülkeler arasındaki entegrasyonun sağlanmasında önemli rol üstlenemedi.

Bunun sonucunda, 2010 yılında Rusya Belarus ve Kazakistan arasında Avrasya Ekonomik Topluluğu çerçevesinde, Gümrük Birliği anlaşması imzalandı. Bir yıl sonra, daha yakın bir entegrasyon amacıyla oluşturulan Gümrük Birliği'ne Kırgızistan'ın alınmasıyla ilgili sürecin başlatılması kararlaştırıldı.

Geçtiğimiz günlerde Moskova'da yapılan Avrasya Ekonomik Yüksek Konseyi toplantısında Ermenistan'ın Gümrük Birliğine üyeliğiyle ilgili yol haritası onaylandı, Avrasya Ekonomik Birliğinin 2015 yılında resmiyet kazanması karar bağlandı.

Uzmanların, Avrasya Birliği'ni, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in, fiziki olmasa da siyasi ve ekonomik açıdan eski Sovyetler Birliği'ni kurma hayali olduğunu ileri sürüyor. - Taşkent