Çocuk istihdamının tespitinin güçlüğü mevzuatın uygulanmasını zorlaştırıyor

İbn Haldun Üniversitesi (İHÜ) Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Yeliz Bozkurt Gümrükçüoğlu, mevzuatta çocuk ve genç istihdamına ilişkin oldukça ayrıntılı düzenlemeler ve ağır yaptırımların bulunduğunu ancak uygulamada kayıt dışı istihdamın tespitinin güçlüğünün sorunun çözümünü zorlaştırdığını belirtti.

Gümrükçüoğlu, Dünya Çocuk Hakları Günü dolayısıyla yaptığı yazılı açıklamada, Türkiye'nin de onayladığı C¸ocuk Haklarına Dair So¨zles¸menin birinci maddesinde, "Bu so¨zles¸me uyarınca çocuğa uygulanabilecek olan kanuna go¨re, daha erken yas¸ta res¸it olma durumu haric¸, 18 yas¸ına kadar her insan c¸ocuk sayılır." ifadesine yer verildiğini, 18 yaşından ku¨c¸u¨k is¸c¸iler bakımından is¸ mevzuatında c¸ocuk is¸c¸i ve genc¸ is¸c¸i ayrımının yapıldığını aktardı.

İş Kanunu'nda bu kavramların tanımlanmamakla birlikte Kanun'un 71. maddesinden kanun koyucunun bu ayrımı benimsediğinin anlaşıldığını ifade eden Gümrükçüoğlu, bu çerçevede 15 yas¸ını doldurmamıs¸ olanların "c¸ocuk is¸c¸i", 15 yas¸ını doldurmakla birlikte 18 yas¸ından ku¨c¸u¨k olanların ise "genc¸ is¸c¸i" olarak tanımlandığını ifade etti.

Gümrükçüoğlu, kanunda asgari çalışma yaşının 15 olarak belirlendiğini, bu yas¸ı doldurmamıs¸ c¸ocukların c¸alıs¸tırılmasının yasak olduğunu, istisna olarak 14 yas¸ını doldurmus¸ ve zorunlu ilko¨gˆretim c¸agˆını tamamlamıs¸ olan c¸ocukların bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişimleri ile egˆitime devam edenlerin okullarına engel olmayacak hafif is¸lerde c¸alıs¸tırılabileceğini kaydetti.

14 yas¸ını doldurmamıs¸ c¸ocukların ise sanat, ku¨ltu¨r ve reklam faaliyetlerinde yazılı so¨zles¸me yapmak ve her bir faaliyet ic¸in ayrı izin almak s¸artıyla c¸alıs¸tırılabileceğini dile getiren Gümrükçüoğlu, çocuk ve genc¸ is¸c¸ilerin, c¸alıs¸tırılabilecekleri is¸lerde gu¨venlik, sagˆlık, bedensel, zihinsel ve psikolojik gelis¸meleri ile kis¸isel yatkınlık ve yeteneklerinin dikkate alınması gerektiğine işaret etti.

Prof. Dr. Gümrükçüoğlu, sözlerini şöyle sürdürdü:

"C¸ocugˆun go¨rdu¨gˆu¨ is¸, onun okula gitmesine, mesleki egˆitiminin devamına engel olmamalı, derslerini du¨zenli bir s¸ekilde izlemesine zarar vermemelidir. Çocuk ve gençlerin çalışma saatleri de yetişkinlerden farklı sınırlamalara tabi kılınmıştır. 2015 yılındaki ek düzenlemelerle sanat, ku¨ltu¨r ve reklam faaliyetlerinde çocukların çalışmasına ilişkin özel hükümler getirilmiştir. C¸ocuk ve genc¸ is¸c¸ilerin c¸alıs¸tırılmasına ilis¸kin bir digˆer sınırlama ise is¸in niteligˆine bagˆlı olmaksızın is¸verene bagˆlı olarak getirilmis¸tir. C¸ocuk ve Genc¸ I·s¸c¸ilerin C¸alıs¸tırılma Usul ve Esasları Hakkında Yo¨netmeligˆin 11. maddesine go¨re, 'C¸ocuk ve genc¸ is¸c¸ileri, çocuklara kars¸ı is¸lenmis¸ suc¸lardan hu¨ku¨m giyen, yu¨z kızartıcı suc¸lardan hu¨ku¨m giymis¸ olan is¸veren veya is¸veren vekilleri c¸alıs¸tıramazlar."

Mevzuatta, çocuk ve genç çalıştırmaya ilişkin pek çok koruyucu hüküm bulunduğunun altını çizen Gümrükçüoğlu, c¸ocuk ve genc¸ c¸alıs¸anların korunmasının Anayasa'nın 50. maddesi ile getirilmis¸ bir yu¨ku¨mlu¨lu¨k olduğunu, bu hu¨kme go¨re ku¨c¸u¨klerin c¸alıs¸ma s¸artları bakımından o¨zel olarak korunduğunu vurguladı.

"Mevzuatta çocuk ve genç istihdamına ilişkin ağır yaptırımlar var"

Çocuk ve genç işçilerin önemli bir kısmının kayıt dışı istihdam edildiğini belirten Gümrükçüoğlu, şöyle konuştu:

"C¸ocuk ve genc¸ c¸alıs¸anların asgari c¸alıs¸ma yas¸ına aykırı bir s¸ekilde c¸alıs¸tırılması durumunda is¸ so¨zles¸mesinin gec¸ersizligˆi gu¨ndeme gelecektir. Ayrıca, genel ve o¨zel asgari c¸alıs¸ma yas¸ına ilis¸kin du¨zenlemelere aykırı is¸ so¨zles¸mesi yapılması halinde is¸veren aleyhine I·s¸ Kanunu'nun 104'üncü maddesine go¨re idari para cezası uygulanabilir. Bu yaptırımların yanı sıra kayıt dışı istihdama bağlı idari para cezası ve primlerin gecikme zammı ve cezası ile tahsili ve SGK teşviklerinden yararlanamama yaptırımları ile karşılaşılabilir. Çocuk ve gençlerin gerekli önlemler alınmaksızın çalıştırılması ve iş kazası geçirmeleri ise hapis cezası ile sonuçlanabilir. Özetle, mevzuatımızda çocuk ve genç istihdamına ilişkin oldukça ayrıntılı düzenlemeler ve ağır yaptırımlar bulunmaktadır. Ancak, uygulamada kayıt dışı istihdamın tespitinin güçlüğü ve farklı faktörler sorunun çözümünü güçleştirmektedir."

C¸ocuk is¸c¸iligˆinin gerek Türkiye gerekse uluslararası toplum bakımından o¨nemli sosyal problemlerden biri olduğuna dikkati çeken Gümrükçüoğlu, çocuk ve genc¸ istihdamının farklı birc¸ok sebepten kaynaklanabilmekle birlikte en temel sebeplerinden birinin yoksulluk olduğunu belirtti.

C¸ocuk istihdamının, onlara bedensel, ruhsal veya zihinsel kapasitelerini as¸an yu¨kler yu¨klendigˆinde c¸ocuk istismarına do¨nu¨s¸ebildiğine işaret eden Gümrükçüoğlu, "C¸ocukların elveris¸siz s¸artlarda c¸alıs¸mak zorunda bırakılması, genc¸ o¨lu¨mleri, genc¸ yas¸ta ortaya c¸ıkan sakatlıklar ve toplumsal huzursuzluklara yol ac¸maktadır. Bu sebeple, c¸ocuk istihdamının ortadan kaldırılamaması ve c¸alıs¸an c¸ocukların korunamaması, uluslararası bir sorun tes¸kil etmektedir." değerlendirmesinde bulundu.

"Türkiye'de çocuk işçiliğiyle mücadelede önemli gelişmeler oldu"

Doç. Dr. Gümrükçüoğlu, Türkiye'de kayıt dışı çocuk ve genç istihdamıyla mücadelede son dönemde alınan önlemlere ilişkin şu bilgileri verdi:

"Ülkemizde çocuk işçiliğiyle mücadele bakımından önemli gelişmeler görülmektedir. Aile, C¸alıs¸ma ve Sosyal Hizmetler Bakanlıgˆı koordinasyonunda hazırlanan 'C¸ocuk I·s¸c¸iligˆi ile Mu¨cadele Ulusal Programı (2017-2023)' yu¨ru¨rlu¨gˆe girmis¸tir. Mevzuatta da başta İş Kanunu ve yönetmelikler olmak üzere önemli değişiklikler gerçekleştirilmiştir. Çocuk işçiliğinin sebeplerinden biri de, ailelerin eğitim masrafını karşılama eksiklikleri olup bu konuda ders kitaplarının ücretsiz dağıtılması, ücretsiz kurslar açılması önemli gelişmelerdir."

Çocuk istihdamı sorununun çözümü bakımından gerçekleştirilebilecek yasal değişiklikler olmakla birlikte bu değişikliklerin çözüm sağlamakta yetersiz kalacağını dile getiren Gümrükçüoğlu, sorunun önemli ölçüde sosyal faktörlerle ilişkili olduğunu aktardı.

"Çocuklar için teşvik edici sosyal yardımlar getirilmeli"

Bu bağlamda öncelikle Umumi Hıfzıssıhha Kanunu'nun çocuk çalışmasına ilişkin hükümlerinin yürürlükten kaldırılmasının, İş Kanunu kapsamında olan yahut olmayan tüm çocuk ve gençleri kapsama alan özel bir düzenleme yapılmasının yerinde olacağını belirten Gümrükçüoğlu, şu önerilerde bulundu:

"Ailedeki yetişkinlerin işsizliğini azaltacak önlemler yararlı olacaktır. Kadınların iş gücüne katılımı çocuk çalışma oranında değişiklik yaratabilecek faktörlerdendir. Ayrıca, eğitime devam eden çocuklar için teşvik edici sosyal yardımlar getirilmesi, anne ve babaları tarafından çalıştırılan çocuklar için ebeveynlere uygulanan yaptırımların ağırlaştırması ve denetimlerin sıklaştırılması fayda sağlayacaktır. Çocuk ve gençleri kayıt dışı çalıştırmanın yaptırımı da idari para cezası ile sınırlı kalmamalıdır."

Gümrükçüoğlu, Türkiye'de 16 yaşından küçükler için daha düşük bir asgari ücretin belirlendiğini, yetişkin ve çocukların aynı asgari ücreti elde etmelerinin çocuk istihdamını teşvik edebileceğinden bu uygulamanın isabetli olmakla birlikte işverenler bakımından ucuz iş gücü yarattığını, bu nedenle çocuk ve genç istihdamına bağlı olarak ödenecek primlerin artırılması ve işveren maliyetinin yükseltilmesinin düşünülebileceğini sözlerine ekledi.