Rauf Orbay'ın Arşivinde Aa'nın İlk Muhabirinin İzleri - İstanbul

SİBEL KURTOĞLU - İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı tarafından satın alınan Milli Mücadele kahramanlarından Hüseyin Rauf Orbay'ın 5 bini aşkın belgeyi içeren özel arşivinin beşte biri, zor durumdaki Müslümanlara yardım için 1912'de Hindistan'dan İstanbul'a gelen ve Anadolu Ajansı'nın (AA) ilk muhabiri olarak da kayıtlara geçen Abdurrahman Peşaveri'ye ait çıktı.

Atatürk Kitaplığı, 1. Balkan Savaşı sırasındaki başarılarından dolayı "Hamidiye Kahramanı" olarak tanınan, Milli Mücadele'de Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın en yakın mücadele arkadaşlarından olan, 12 Temmuz 1922-4 Ağustos 1923 tarihleri arasında İcra Vekilleri Heyeti Reisliği yapan Hüseyin Rauf Bey'in (Orbay) özel arşivini satın aldı.

Uzmanlar tarafından Rauf Orbay'ın kişisel hayatı ile Osmanlı'nın son dönemi ve cumhuriyetin ilk yıllarına ışık tutması beklenen 5 bini aşkın evrak titizlikle inceleniyor.

Farsça, Arapça, İngilizce, Urduca, Almanca ve Osmanlıca yazılmış evrakın yaklaşık beşte birinin Hindistan'da varlıklı bir ailenin çocuğuyken 26 yaşında, ceketini, elbiselerini ve kitaplarını satarak ailesinden gizli, zor durumda olan Müslümanlara yardım için 1912'de İstanbul'a gelen ve bir daha dönmeyen Abdurrahman Peşaveri olarak bilinen Abdurrahman Gulam Samedani'ye ait olduğu tespit edildi.

Balkan, Çanakkale ve 1. Dünya savaşlarına katılan, Milli Mücadele içinde yer alan, Rauf Orbay'ın yakın çalışma arkadaşı olan, Ankara hükümetinin İngilizce yazışmalarını yapan, Anadolu Ajansı'nın ilk muhabiri olarak kayıtlara geçen, TBMM adına Ağustos 1920'de Afganistan'a ilk Türk Büyükelçisi olarak atanan Peşaveri'ye ait evrakı tasnif çalışmaları, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı'nda sürüyor. Tasnif çalışmaları, Sabancı Üniversitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakültesi Öğretim Görevlisi Fatih Yücel tarafından yürütülüyor.

Arşiv internet üzerinden sunulacak

İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı Kütüphane ve Müzeler Müdürü Ramazan Minder, AA muhabirine yaptığı açıklamada, 1929'da kurulan Atatürk Kitaplığı'nın çok çeşitli koleksiyonlar barındırdığını belirterek, özellikle Osmanlıca gazete ve dergi koleksiyonunun çok kıymetli olduğunu, harita ve kartpostal koleksiyonları, el yazmaları ve özel arşivlerin dikkati çektiğini söyledi.

Minder, Atatürk Kitaplığı'nın internet sitesindeki 6 milyon görüntünün ücretsiz şekilde araştırmacıların kullanımına açık olduğunu kaydetti.

Son zamanlarda özellikle el yazmaların yanında özel arşivler de satın almaya başladıklarını dile getiren Minder, şu bilgileri verdi:

"Özel arşivler şu açıdan çok kıymetli, bunlar benzersiz eserler. Nihayetinde bir kişinin tuttuğu günlükler, defterler, mektuplar, fotoğraflar, hatıratlar... Bu arşivler uzman kütüphanecilerimiz tarafından tek tek kataloglanıyor, özetleri çıkarılıyor, bilgisayardaki ilgili programa giriş yapılıyor, daha sonra bu belgelerin dijital kopyaları çekilmek suretiyle internete sunuluyor.

Son yıllarda satın aldığımız koleksiyonlardan birisi de Rauf Orbay'ın arşivi. Rauf Orbay, Milli Mücadele'de çok önemli bir komutan. Orbay arşivinde 5 binden fazla belge bulunuyor. Bu belgeler, Orbay'ın şahsi yaşamını, özellikle Osmanlı'nın son dönemi ile cumhuriyetin ilk yıllarını incelememiz açısından çok kıymetli bilgiler veriyor. Farsça, Arapça, İngilizce, Urduca, Almanca, Osmanlıca dillerinde evrak var. İşlemesi çok zor bir koleksiyon, uzmanlar çok titiz bir çalışmayla bu evrakın özet bilgilerin çıkarıp, internet üzerinden meraklısına sunulacak. Bunları tasnif ve kataloglama çalışmalarının haziran ayında bitmesini planlıyoruz. Bunlar, araştırmacılara açıldığı zaman bilinmeyen veya yanlış bilinen birçok konuyu aydınlatmamızı sağlayacak önemli birinci el kaynaklar."

"Peşaveri çok ilginç bir kişi"

Rauf Orbay arşivini tasnif ederken Abdurrahman Peşaveri'ye ait belgeler de bulduklarını belirten Minder, sözlerini şöyle sürdürdü:

"Peşaveri, çok ilginç bir kişi. Hikayesi çok özel. Bizi de heyecanlandırdı. Peşaveri, Pakistanlı, o zaman Hindistan'a bağlı Peşaver bölgesinden genç bir üniversite öğrencisi. O dönemde Balkan Savaşları başlamış, Edirne işgal edilmiş. Oradaki gençler buna çok üzülüyor, para toplayıp gönderiyorlar. Peşaveri, bir sağlık heyetiyle birlikte 1912 yılında İstanbul'a geliyor. Geliş o geliş, bir daha ülkesine dönmüyor. Her ne kadar annesi birçok defa kendisine 'Oğlum artık ülkene dön, özledik.' dese de 'Ülkem işgal altındayken dönemem.' diyor. Ülkem dediği de Osmanlı. Türkleri çok seviyor. Hatta kendisine oradayken de 'Türk Ağabey' diye hitap ediliyor. Türklere çok benzetiliyor, gençliğinde Türk tarihi okuyan ve seven bir insan. Buraya geldikten sonra Balkan Harbi, Çanakkale Harbi, 1. Dünya Savaşı'nda bulunuyor ve Milli Mücadele içinde yer alıyor. Ankara Hükümeti'nin İngilizce yazışmalarını yapıyor. Rauf Orbay'ın yanında bulunuyor."

Suikast sonucu hayatını kaybetti

Minder, Orbay ile yakın temasta olduğu için Peşaveri'nin bütün belgelerinin, Orbay'ın arşivinden çıktığını ifade ederek, Orbay arşivi içinde Peşaveri'ye ait bine yakın belge olduğunu söyledi.

Abdurrahman Peşaveri'nin bir suikast sonucunda hayatını kaybettiğini anlatan Minder, "1925 yılında gece saatlerinde Beşiktaş'tan Nişantaşı'na yürürken silahlı saldırıya uğruyor ve kurşunla şehit ediliyor. Mezarı Maçka Mezarlığı'nda bulunuyor." dedi.

Genç yaşlarda İstanbul'a gelen, Türkleri ve Osmanlı'yı seven, Milli Mücadele'ye katılan Peşaveri'nin Anadolu Ajansı'nın da ilk çalışanlarından olduğunu belirten Minder, "Peşaveri, tarihimizde karanlık kalmış şahsiyetlerden biri. Bu arşiv sayesinde onun hayatını inceleme şansına sahip olabileceğiz. Belki bir kitap yazabileceğiz." ifadelerini kullandı.

Annesinin vefatı mektupla haber verilmiş

Minder, Rauf Orbay arşivinden Peşaveri ile ilgili çıkan ilginç belgelerden örnekler sundu.

Bunlardan biri, Afganistan'daki Müslümanların Milli Mücadele'ye destek olmak için topladıkları 52 Rus altınının Ankara Hükümeti'nce alındığına dair 8 Temmuz 1922 tarihli belge.

Orbay'ın gönderdiği bir telgraf ise Peşaveri'nin, Rauf Orbay'ın İzmir'deki evinde ikamet ettiğini ortaya koydu.

Peşaveri'ye verilen askeri alanlara da girebileceğini gösteren tezkere de arşivde yer alıyor. Bu belgede dikkati çeken husus ise Peşaveri'nin milliyetinin "Türk" olarak yazılması.

Evrak arasında Peşaveri'ye annesinden, kardeşlerinden, arkadaşlarından gelen çok sayıda mektup da bulunuyor. Hacı Gulam Hamadai tarafından 1921 yılında Urduca yazılan bir mektup, Peşaveri'ye annesinin vefatını haber verirken, Hamadai'nin doğan çocuğuna "Abdurrahman" adını verdiği bilgisini içeriyor.