Haftanın tarihine bakış

Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün isteğiyle "Türk Dili Tetkik Cemiyeti" adıyla 12 Temmuz 1932'de kurulan ve daha sonra "Türk Dil Kurumu" ismini alan cemiyet, "Birinci Türk Dil Kurultayı"nı 26 Eylül-5 Ekim 1932 tarihlerinde yaptı.

Yaşamı boyunca Türk diline önem veren Atatürk, daha Türk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmadan görüşlerini çeşitli zeminlerde dile getirdi.

Atatürk, 2 Eylül 1930'da Prof. Sadri Maksudi (Arsal) Bey'in "Türk Dili İçin" adlı kitabına "Milli his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olması, milli hissin gelişmesinde başlıca etkendir. Türk dili, dillerin en zenginlerindendir, yeter ki bu dil şuurla işlensin. Ülkesini, yüksek istiklalini korumasını bilen Türk milleti, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır." diye yazmıştı.

2 Temmuz 1932'de başlayan ve 11 Temmuz'da sona eren "Birinci Türk Tarih Kongresi"nin ertesi günü, Çankaya'da dilcilerin de katıldığı toplantı sonunda Atatürk, "Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti gibi bir de ona kardeş bir dil cemiyeti kuralım. Adı Türk Dili Tetkik Cemiyeti olsun." talimatını verdi.

Cemiyet aynı gün 12 Temmuz 1932'de kuruldu. Cemiyetin kurucuları, hepsi milletvekili ve dönemin tanınmış edebiyatçıları Samih Rifat (Başkan), Ruşen Eşref (Ünaydın), Celal Sahir (Erozan) ve Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) beyler oldu. Amacı, "Türk dilinin öz güzelliğini ve zenginliğini meydana çıkarmak, onu yeryüzü dilleri arasında değerine yaraşır yüksekliğe eriştirmek." diye belirlenen Cemiyet, 26 Eylül-5 Ekim 1932'de Dolmabahçe Sarayı'nda Birinci Türk Dili Kurultayı'nı topladı.

Bu ilk kurultayın açılışı, 27 Eylül 1932 tarihli "Vakit" gazetesinde şöyle yer aldı:

"Saat 14.00... Herkes yerinde idi. Biraz sonra Türk'ün büyük mürşidi Gazi hazretleri, yanlarında Büyük Millet Meclisi Reisi Kazım Paşa, Maarif Vekili Reşit Galip Bey, Fethi Bey, Ordu müfettişlerinden Fahrettin, Ali Sait paşalar, kumandanlardan Şükrü Naili, Salih paşalar olduğu halde salona dahil oldular. Bu esnada şehir bandosu, İstiklal Marşı'nı terennüm etmeye başladı."

Dilcilerin yanı sıra yazarların, her meslekten aydınların, halk temsilcilerinin katıldığı kurultayda çalışma kolları kuruldu.

Ahmet Cevat (Emre) "Sözlük-Terim Kolu" başkanlığına, Ragıp Hulusi (Özden) "Derleme Kolu" başkanlığına, Hasan Ali (Yücel) "Lenguistik-Filoloji Kolu" başkanlığına, İbrahim Naci (Dilmen) "Yayın Kolu" başkanlığına getirildi.

Cemiyet, 1934'te yapılan kurultayda "Türk Dili Araştırma Kurumu" adını aldı, 1936'daki kurultayda ise adı, bugünkü "Türk Dil Kurumu" (TDK) olarak değiştirildi.

Atatürk, ölümünden kısa süre önce yazdığı vasiyetname ile mal varlığını TDK ile Türk Tarih Kurumuna (TTK) bıraktı. TDK ve TTK, 1982 Anayasası ile oluşturulan "Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu"na bağlandı.

Belli başlı öteki olaylar

20 Eylül

622- Hazreti Muhammed ile Hazreti Ebubekir, Medine'ye ulaştı.

1519- Portekizli kaşif Magellan, 270 kişi ve 5 gemiyle İspanya'dan yola çıktı.

1937- Dolmabahçe Sarayı Veliahd dairesinde, Atatürk'ün de isteğiyle Türkiye'nin ilk resim ve heykel müzesi açıldı.

1946- Basın Kanunu TBMM'de kabul edildi.

1985- Halk müziği yorumcusu, opera sanatçısı, besteci ve şair Ruhi Su, 73 yaşında vefat etti.

1988- Naim Süleymanoğlu, Seul Olimpiyat Oyunları'nda halter dalında 6 dünya rekoru kırdı.

1992- Özgür Gündem gazetesi yazarı Musa Anter, Diyarbakır'da öldürüldü.

1992- Gazeteci yazar İlhami Soysal 64 yaşında öldü.

1994- Bakü'de petrol anlaşması imzalandı. İngiliz BP, Amerikan Amaco, Penzol, Rus Lukoil ve TPAO, bir konsorsiyum oluşturdu.

2011- Yargıda sesli ve görüntülü ifade dönemi başladı. Duruşma nedeniyle sevk ve nakillerin en aza indirilmesini amaçlayan Ceza Muhakemesinde Ses ve Görüntü Bilişim Sisteminin Kullanılması Hakkında Yönetmelik yürürlüğe girdi.

2011- Türk futbolunda, kulüplere verilen "seyircisiz maç cezası" dönemi, Fenerbahçe- Manisaspor karşılaşmasıyla sona erdi. Fenerbahçe Şükrü Saraçoğlu Stadı, kadınlara ve çocuklara açıldı.

2013- Emniyet Genel Müdürlüğü'nün Dikmen'deki polisevine roketli saldırı düzenlendi.

2015- Yunanistan'da yapılan erken seçimin galibi, oyların yüzde 35,47'sini alan Başbakan Aleksis Çipras liderliğindeki Syriza Partisi oldu.

2016- Kanadalı ve Çinli bilim adamları, fiber optik ağda bir yerden diğerine bilgiyi, fiziksel herhangi bir şey üzerine yüklemeden aktarmayı başardı.

2018- Tiyatro ve sinema sanatçısı Ferdi Merter Fosforoğlu, 79 yaşında vefat etti.

2020- Rasim Öztekin, Harbiye Cemil Topuzlu Açık Hava Sahnesi'nde gerçekleştirilen törende, güldürü geleneğinin nişanesi olarak kabul edilen Kel Hasan Efendi'nin kavuğunu, Şevket Çoruh'a devretti.

21 Eylül

1903- İlk kovboy filmi Kit Carson'un prömiyeri ABD'de yapıldı.

1932- Himaye-i Etfal Cemiyetince düzenlenen "Alaturka Güreş" karşılaşmaları Taksim Stadyumu'nda yapıldı.

1938- İlk televizyon haber programı BBC'de yayımlandı.

1943- Karikatürist Sedat Nuri İleri 55 yaşında öldü.

1943- İnönü Ansiklopedisi'nin ilk fasikülü yayımlandı.

1947- Zonguldak Kozlu kömür ocaklarındaki grizu patlamasında 48 işçi öldü.

1973- Sanat tarihçisi Tahsin Öz öldü.

1975- Ressam ve şair Bedri Rahmi Eyüboğlu, 62 yaşında vefat etti.

1980- Orgeneral Haydar Saltık, Devlet Başkanı Genel Sekreteri oldu. Aynı gün Başbakan Bülend Ulusu, hükümetini açıkladı.

1989- Sinema yönetmeni ve yapımcı Ertem Eğilmez, 60 yaşında vefat etti.

2000- Gazeteci yazar Ahmet Taner Kışlalı suikastında araca bombayı yerleştirdiği belirtilen Rüştü Aytufan, Sapanca'da yakalandı.

2011- Türk müziğine 80'in üzerinde TRT denetiminden geçmiş eser kazandıran Ahmet Niyazi Şengül, Safranbolu'da 85 yaşında hayatını kaybetti.

2015- Nijerya'nın kuzeydoğusundaki Borno eyaletinin başkenti Maiduguri'de bir camiye düzenlenen intihar saldırısında 54 kişi hayatını kaybetti.

2016- Mısır'ın kuzeyinde Kefr Eş-Şeyh'ten Akdeniz'e açılan göçmen teknesinin batması sonucu 204 kişi hayatını kaybetti. Yola çıkarken kaç kişiyi taşıdığı bilinmeyen teknede bulunan 164 kişi kurtarıldı.

2017- ABD, desteklediği ÖSO'ya Deyrizor operasyonunda terör örgütü PKK/PYD ile hareket etme teklifi yaptı. ÖSO grupları ise operasyonda terör örgütüyle aynı safta yer almayı reddetti.

2017- Meksika'nın başkenti Meksiko'da meydana gelen 7,1 büyüklüğündeki depremde 366 kişi öldü, yıkılan binaların enkazından 52 kişi kurtarıldı.

2018- Suudi Arabistan'ın resmi televizyon kanalında ilk kez bir kadın spiker ana haber bültenini sundu.

2020- Koronavirüs salgını nedeniyle Türkiye'de mart ayından bu yana kapalı olan okullar, anaokulu ve ilkokul 1'inci sınıflarda yüz yüze eğitim için kapılarını açtı.

22 Eylül

1520- Dokuzuncu Osmanlı Padişahı Yavuz Sultan Selim öldü.

1792- Fransa'da cumhuriyet ilan edildi.

1903- İtalo Marconi, kornet (cornet) dondurma külahının patentini aldı.

1908- Bulgaristan, Osmanlı'dan bağımsızlığını ilan etti.

1919- Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası kuruldu.

1932- Gazeteci, yazar, besteci Ahmet Rasim, 68 yaşında öldü.

1943- Ankara Fen Fakültesi kuruldu.

1959- Avrupa ile ABD arasındaki ilk telefon kablo hattı resmen açıldı.

1964- Sosyal Demokrat Parti kuruldu.

1964- Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel, Yassıada hükümlüleri Refik Koraltan, Rüştü Erdelhun, Selim Yatağan ve Nedim Ökmen'i sağlık sorunları nedeniyle affetti.

1980- İran- Irak savaşı başladı.

1985- Fransız hükümeti, 10 Temmuz 1985'te batan Greenpeace'e ait "Rainbow Warrior" gemisini, Fransız gizli servisi ajanlarının batırdığını kabul etti.

1993- New York Metropolitan Müzesi, "Karun Hazinesi"ni Türkiye'ye geri göndermeye karar verdi.

2000- Bakanlar Kurulu, Kopenhag Kriterleri ile paralel insan hakları raporunu kabul etti.

2001- Besteci ve müzik yorumcusu Fikret Kızılok, kalp hastalığı nedeniyle tedavi gördüğü İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi'nde 54 yaşında hayatını kaybetti.

2005- Sinema sanatçısı Tanju Korel, 61 yaşında İstanbul'da vefat etti.

2007- Sinema oyuncusu Ali Kemal Asıliskender, tedavi gördüğü hastanede hayatını kaybetti.

2008- Tiyatro sanatçısı Hadi Çaman, İstanbul'da kaldığı özel bakımevinde 65 yaşında vefat etti.

2011- Tuğamiral Ali Sadi Ünsal, Tümamiral Fikret Güneş, albaylar Sencer Başat ve Mehmet Koray Eryaşar ile Binbaşı Cem Çağlar, "Balyoz Planı" soruşturması kapsamında tutuklandı.

2011- KKTC Bakanlar Kurulu, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı'na KKTC deniz yetki alanlarında petrol ve doğal gaz arama ruhsatı verdi.

2012 - Feshedilen HAS Parti'nin Genel Başkanı Numan Kurtulmuş, Haliç Kongre Merkezi'nde düzenlenen İstanbul İl Başkanlığı Danışma Meclisi ve Katılım Toplantısı'nda AK Parti'ye katıldı.

2013- Endonezya'nın Güney Sumatra Adası'nın başkenti Palembang'da düzenlenen 3. İslami Dayanışma Oyunları'nda Türkiye, oyunları 23'ü altın olmak üzere toplam 103 madalyayla 5'inci sırada bitirdi.

2015- Alman otomobil üreticisi Volkswagen, dünya genelinde 11 milyon dizel motorlu aracın emisyon testi manipülasyonundan etkilendiğini ve zararı karşılamak için yaklaşık 6,5 milyar avroluk bütçe ayırdıklarını bildirdi.

2017- Kocaeli/Kefken açıklarında içerisinde göçmenlerin bulunduğu bir balıkçı teknesinin batması sonucu 22 kişi hayatını kaybetti.

2017- Milli atlet Aslı Çakır, doping nedeniyle Türkiye Atletizm Federasyonu Disiplin Kurulu tarafından ömür boyu pistlerden men edildi.

23 Eylül

1856- İzmir- Aydın hattı demir yolu imtiyazı, bir İngiliz şirketine verildi. 1866 yılında işletmeye açılan 612 kilometrelik demiryolu hattının imtiyazı 15 Ekim 1950'de dolacaktı. Ancak hükümet bu hattı 30 Mayıs 1935'te satın aldı.

1939- Psikanalizin babası sayılan Sigmund Freud, Londra'da öldü.

1942- Naziler, Auschwitz'te gazla öldürme katliamlarına başladı.

1947- Bulgaristan Partisi lideri Nikola Petkov asıldı.

1954- Doğu Almanya polisi, 400 kişiyi ABD ajanı olmak iddiasıyla tutukladı.

1996- Anayasa Mahkemesi, Türk Ceza Kanunu'nun, evli erkeğin zinasına ayrıcalık tanıyan maddesini iptal etti.

2012- Milli motosikletçi Kenan Sofuoğlu, Dünya Supersport Şampiyonası'nın 12. ayak yarışı Portekiz koşusunu ikinci sırada tamamlayarak sezonun bitmesine bir yarış kala şampiyonluğunu ilan etti.

2016- Kolombiya Devrimci Silahlı Güçleri (FARC) liderleri, Kolombiya hükümeti ile vardıkları barış anlaşmasını oy birliğiyle kabul etti.

2017- Irak ve Suriye'ye sınır ötesi operasyon izni konusunda hükümete verilen yetkinin bir yıl daha uzatılmasına ilişkin Başbakanlık tezkeresi TBMM Genel Kurulunda kabul edildi.

2018- Slovakya'da gerçekleştirilen Dünya Gençler Güreş Şampiyonası'nda Milli sporcu Arif Özen, serbest stil 86 kiloda altın madalya kazandı.

2020- Manisa'daki Sidas Antik Kenti'nden yıllar önce çalınarak İtalya'ya götürülen Lidyalılara ait bin 800 yıllık antik taş adak yazıtı, Kültür ve Turizm Bakanlığının çabalarıyla 23 yıl sonra İtalya'nın başkenti Roma'dan THY'ye ait uçakla yeniden Türkiye'ye getirildi.

24 Eylül

1566- On birinci Osmanlı Padişahı II. Selim tahta çıktı.

1882- İstanbul Beyazıt Kütüphanesi kuruldu.

1947- Hindistan'da Müslüman mültecileri taşıyan tren, Pencap sınırında durduruldu. Sihler, 1200 mülteciyi kurşuna dizdi.

1960- Yüksek Adalet Divanı kuruldu.

1973- Şilili şair Pablo Neruda, Santiago'da öldü.

1996- Türk sanat müziği sanatçısı "Sanat Güneşi" Zeki Müren, 24 Eylül 1996'da TRT İzmir Stüdyosu'nda katıldığı program sırasında geçirdiği kalp krizi sonucu, 65 yaşında yaşamını yitirdi.

1999- 12 Mart 1971 Muhtırası'nda imzası bulunan eski Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Muhsin Batur öldü.

2013- Pakistan'ın güney ve güneybatısında meydana gelen 7,8 büyüklüğündeki depremde 355 kişi öldü, 619 kişi yaralandı.

2015 - Kurban Bayramı'nın ilk günü Mina'da şeytan taşlama sırasında yaşanan izdihamda, resmi rakamlara göre 769 kişi hayatını kaybetti, 934 kişi de yaralandı ancak İran, izdihamda ölenlerin sayısının 4 binden fazla olduğunu ileri sürdü.

2017- Almanya'da genel seçimin galibi yüzde 33 ile Hristiyan Birlik partileri olurken, aşırı sağcı popülist AFD ise ilk kez Federal Meclise girdi.

2020- İstanbul'da ikinci baronun kurulması için 2 binin üzerinde avukatın imzasıyla Türkiye Barolar Birliğine başvuru yapıldı.

25 Eylül

1396- Yıldırım Bayezid, Niğbolu Zaferi'ni elde etti.

1561- Şehzade Bayezid idam edildi.

1911- İtalya, Osmanlı Devleti'ne savaş ilan etti.

1925- İstanbul'da, tulumbacı teşkilatı yerine modern motorlu itfaiye teşkilatı kuruldu.

1956- İstanbul'da geniş çaplı istimlak çalışmaları başlatıldı.

1960- Yassıada'da tutuklu bulunan 3. Cumhurbaşkanı Celal Bayar, kemeriyle intihar girişiminde bulundu. Bayar, nöbetçi teğmen tarafından kurtarıldı.

1974- Bilim adamları, spreylerin ozon tabakasını tahrip ettiği konusunda uyarıda bulundu.

1979- Arjantin Devlet Başkanı Juan Peron'un eşi Eva Peron'un yaşam öyküsünü anlatan "Evita" müzikalinin prömiyeri, Broadway Tiyatrosu'nda yapıldı.

1982- Türkiye'nin ilk kadın büyükelçisi Filiz Dinçmen, Amsterdam'da görevine başladı.

2001- Tekel'in Küba ile ortak kurduğu TEKA Puro Fabrikası İstanbul'da açıldı.

2005- "En Kalabalık Halk Oyunları Gösterisi" dalında Guinnes Rekorlar Kitabı'nda rekora aday olan Burdur'da 20 bin 328 kişi yöresel "Teke Zortlatması" oyununu aynı anda oynadı.

2010- İngiltere'de muhalefetteki İşçi Partisinin genel başkanlığına Ed Miliband seçildi. Seçim, Ed ile David Miliband kardeşler arasındaki yarışa sahne oldu.

2011- Perge Antik Kenti'nden kaçırılan "Yorgun Herakles" heykeli, 31 yıl sonra ABD'den, Başbakanlık uçağı ile Türkiye'ye getirildi ve Antalya Müzesi yetkililerine teslim edildi.

2011- İspanya'nın doğusundaki Katalonya özerk yönetimi, 1 Ocak 2012 tarihinden itibaren tüm Katalonya bölgesinde boğa güreşlerini yasakladı.

2012- Türk halk müziği bestecisi, söz yazarı ve yorumcu Neşet Ertaş, İzmir'de tedavi gördüğü hastanede 74 yaşında hayatını kaybetti.

2013- Bingöl M Tipi Ceza İnfaz Kurumunda aralarında terör örgütü mensuplarının da bulunduğu 18 tutuklu ve hükümlü tünel kazarak firar etti.

2017- RTÜK, Irak Kürt Bölgesel Yönetimi'nden aldıkları lisansla yayınlarını gerçekleştiren "K24 TV", "WAAR TV" ve "Rudaw TV" kanallarının TÜRKSAT'tan çıkarılmasıyla ilgili işlem başlattı.

2017- Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY), Irak Federal Mahkemesince "anayasaya aykırı" bulunan; BM, ABD ve Türkiye olmak üzere birçok ülkenin karşı çıktığı "bağımsızlık referandumu"nu gerçekleştirdi.

26 Eylül

1669- Girit Adası, Türk egemenliği altına girdi.

1887- Emile Berliner gramofonun patentini aldı.

1907- Yeni Zelanda, İngiltere'den bağımsızlığını ilan etti.

1932- Birinci Türk Dil Kurultayı toplandı.

1960- Küba lideri Fidel Castro, 4 saat 29 dakika ile BM tarihindeki en uzun konuşmayı yaptı.

1961- Orgeneral Cemal Gürsel, Cumhurbaşkanı seçildi.

1984- Çin ile İngiltere, Hong Kong'un 1997'de Çin kontrolüne geçmesi konusunda anlaştı.

1989- Vietnam'daki son ABD askerleri, Kamboçya'dan ayrıldı.

1999- Devlet İstatistik Enstitüsü, 17 Ağustos depreminin konutlara 2,1 milyar dolar hasar verdiğini açıkladı.

1999- Ankara Ulucanlar Kapalı Cezaevi'nde, jandarmanın, tünel kazıldığı ihbarının ardından arama yapmak istemesi üzerine çıkan olaylarda 11 tutuklu ve hükümlü öldü, 20 tutuklu ve hükümlü yaralandı.

2010- Türkiye'de ilk kol nakli yapıldı. Doç. Dr. Ömer Özkan ve ekibi, trafik kazasında ölen bir kişinin iki kolunu, kolları bulunmayan bir kişiye nakletti.

2011- Manisa'nın Salihli ilçesinde ikamet eden 121 yaşındaki "Dünyanın en yaşlı kadını" Gaışhıkaan Sıhıkaan, evinde yaşamını yitirdi.

2013- BM Genel Sekreteri Ban Ki-mun, ilk defa düzenlenecek Dünya İnsani Yardım Zirvesi'nin 2016 yılında İstanbul'da yapılacağını açıkladı.

2017- YÖK'ten, üniversite sınavında Yükseköğretime Geçiş Sınavı (YGS) ve Lisans Yerleştirme Sınavları (LYS) ayrımının ortadan kalkacağı, yükseköğretim programlarına sayısal, sözel, eşit ağırlık ve dil puanlarıyla girileceği bildirildi.

2017- Suudi Arabistan Kraliyet Divanının yayınladığı kararnameyle kadınların da ehliyet alarak araç sürmesine imkan tanındı. Ayrıca ilk kez bir kadın, belediye başkan yardımcısı olarak atandı.

2019- Suudi Arabistan Veliaht Prensi Muhammed Bin Selman, gazeteci Cemal Kaşıkçı'nın 2 Ekim 2018'de vatandaşı olduğu Suudi Arabistan'ın İstanbul Başkonsolosluğunda vahşice katledilmesinin sorumluluğunu üstlendi.